بورس کالای ایران را سه بازار فیزیکی، مشتقه و مالی تشکیل می‌دهد. اوراق خرید دین کالایی در بخش بازار مالی بورس کالا و در کنار ابزارهایی مانند سلف موازی استاندارد، گواهی سپرده کالا و صندوقهای کالا قرار دارد. هدف اصلی این بخش از بازار مالی بورس کالای ایران، تأمین مالی است.
بورس کالا علاوه بر بازار فیزیکی، دارای دو بازار مشتقه و بازار مالی است. که در بازار مشتقه ابزارهایی همچون قراردادهای آتی و اختیار معامله وجود دارد. و در بازار مالی نیز ابزارهایی همچون اوراق سلف موازی استاندارد، گواهی سپرده کالایی، صندوقهای کالایی، اوراق خرید دِین کالایی و حق امتیاز مورداستفاده قرار می‌گیرند.
تعریف اوراق خرید دین کالا
اوراق خرید دین در واقع اوراقی هستند که تولیدکننده‌ها می‌توانند با کمک آن طلب خود را به اوراق بهادار تبدیل کنند. و آن را بفروشند. خریدار همواره به علت مشکلات مربوط به تأمین سرمایه در گردش به دنبال خرید نسیه مواد اولیه مصرفی خود است. در طرف مقابل نیز فروشنده مواد اولیه به علت نیاز به سرمایه در گردش، تمایلی به فروش نسیه نشان نمی‌دهد. زیرا با این کار در تأمین سرمایه در گردش خود با مشکل مواجه خواهد شد. اما با این ابزار جدید مالی، فروشنده با انتشار اوراق خرید دِین کالا، پول خود را نقد دریافت می‌کند. و خریدار به‌صورت نسیه مواد اولیه مصرفی خود را خریده است.
سازوکار معاملات اوراق خرید دِین کالایی
با اوراق خرید دِین کالایی، تولیدکننده‌ها می‌توانند طلبی که دارند را به ورقه بهادار تبدیل کنند و آن را بفروشند. جذابیت این اوراق به‌گونه‌ای است که خریدار به دلیل مواجه با مشکلات مربوط به تأمین سرمایه در گردش به دنبال خرید نسیه مواد اولیه مصرفی است. فروشنده مواد اولیه نیز به دلیل نیاز به سرمایه در گردش، تمایلی به فروش نسیه ندارد. زیرا با مشکل مواجه می‌شود. اما با این راهکار فروشنده با انتشار اوراق خرید دِین، پول را نقد دریافت می‌کند. و خریدار به‌صورت نسیه مواد اولیه مصرفی را خریده است.
فرایند نشر این اوراق به این صورت است که بعد از انجام فروش نسیه در کارگزاری‌های بورس کالا یا انرژی، اوراق خرید دین کالایی این امکان را برای فروشنده فراهم می‌کند. که بتواند با تنزیل مطالبات خود به پول نقد دسترسی پیدا کند.
سازوکار معاملات اوراق دین کالایی
اوراق خرید دین کالا تنها باهدف خرید دینِ ناشی از فروش نسیه‌ای در بورس‌های کالایی به‌عنوان یک ابزار مالی، ایجاد شده است. عملکرد این اوراق این‌گونه است که بعد از فروش نسیه در بورس کالا، فروشنده که دارنده مطالبات خریدار محسوب می‌شود. به‌عنوان ناشر اوراق خرید دین، این اوراق را منتشر می‌کند. و سرمایه‌گذاران نیز باهدف بهره‌گیری از ارزش زمانی پول این اوراق را می‌خرند.
اوراق دین کالایی مبتنی بر کالاهای معامله شده در بورس کالاست. و دین‌های ایجاد شده، تنها ناشی از معاملات در بورس کالاست و به همین جهت تا حدودی تسهیلاتی در فرایند انتشار آن صورت‌گرفته. و فرایند ثبت این اوراق را ساده‌تر کرده است. در طی اجرای نشر اوراق خرید دین، مجوزهایی به عرضه‌کننده اوراق دین داده می‌شود. تا برای انتشار اوراق سقفی تعیین شده و این اوراق را به‌صورت قراردادهای نسیه در طول سال داشته باشد.
برای مثال می‌توان شرکتی را در نظر بگیرید که برای تأمین سرمایه در گردش خود با فروش 110 تن از محصول تولیدی خود، اقدام به انتشار اوراق خرید دین در طول یک دوره یک‌ساله می‌کند. در زمان عرضه کالا و فروش به‌صورت نسیه، 35 تن محصول توسط مصرف‌کننده خریداری و 75 تن آن برای عرضه در مراحل بعدی باقی می‌ماند.
فروشنده نیز بر مبنای ارزش 35 تن کالای فروخته شده، اوراق خرید دین منتشر می‌کند. و سرمایه‌گذاران با خرید این اوراق به قیمتی پایین‌تر از ارزش اسمی و پرداخت پول این اوراق به فروشنده، تأمین مالی سرمایه در گردش موردنیاز فروشنده را انجام می‌دهند. در زمان سررسید اوراق نیز خریدار، مبلغ ارزش اسمی اوراق را به سرمایه‌گذاران و دارندگان این اوراق پرداخت کرده. و همین روند برای باقی کالای دارای مجوز انتشار اوراق ذکر شده در هفته‌های بعدی تا سررسید، ادامه می‌یابد.
مشکلات تأمین سرمایه در گردش موردنیاز واحدهای تولیدی
محدودیت معاملات نسیه و نیاز به تأمین مالی صنایع بالادستی و عدم تمایل آنان به فروش نسیه، موجب اوراق بهادارسازی مطالبات ناشی از فروش نسیه به‌صورت کسر و در قالب اوراق خرید دِین می‌شود که دراین‌رابطه، خریدار به‌صورت اعتباری با ارائه تضامین از ضامنی همچون بانک و یا با گشایش اعتبارات اسنادی (LC) به‌صورت نسیه و در قالب اوراق خرید دِین، کالای موردنیاز خود را خریداری می‌کند. و فروشنده با فروش اوراق به کسر، نیاز مالی خود را از بازار سرمایه برطرف می‌کند.
در صورت عدم فروش کل این اوراق در زمان عرضه، متعهد پذیره‌نویسی، خریدار اوراق باقی‌مانده خواهد بود. در سررسید نیز ارزش اسمی این اوراق از حساب نزد اتاق پایاپای به دارنده نهایی اوراق پرداخت می‌شود.
مزایای معاملات اوراق خرید دِین
از مزایای معاملات اوراق خرید دین می‌توان به رفع کمبود نقدینگی در کل چرخه و تأمین مالی بهینه صنایع بالادستی، هدایت سرمایه‌ها به صنعت، سود تضمین‌شده برای سرمایه‌گذار و امکان معاملات ثانویه و وجود بازارگردان برای تضمین نقدشوندگی اوراق، اشاره کرد. در شرایط رکود بازارهای کالایی، انتشار این اوراق خرید دین کالایی در تأمین مالی سرمایه در گردش بسیار کمک‌کننده هستند.
عدم توانایی مالی بانک‌ها در تأمین سرمایه در گردش موردنیاز واحدها و رشد قیمت چندبرابری قیمت مواد اولیه موردنیاز واحدهای تولیدی، ضرورت استفاده از این اوراق را دوچندان می‌کند. سررسید این اوراق حداکثر یک‌ساله است. البته باید اشاره کرد که فروش‌های نسیه به‌صورت سه‌ماهه تا شش‌ماهه انجام می‌شود. اما در دستورالعمل معاملاتی این مدت حداکثر یک سال در نظر گرفته شده است.
کمیته تخصصی فقهی سازمان بورس و اوراق بهادار هم دستورالعمل پیشنهادی انتشار اوراق خرید دِین کالایی را تأیید کرده. و باید منتظر تصویب هیئت پذیرش بورس کالا بود تا این اوراق به‌زودی در بازار سرمایه منتشر شود .
تأمین مالی تولیدکننده، نقدشوندگی مطالبات، تشویق به افزایش فروش نسیه و عبور صنعت از رکود با جذب سرمایه‌های عمومی از دیگر مزایای اوراق خرید دین کالایی است.
سه کارکرد انتشار اوراق خرید دین کالایی:
۱ –خریدار مهلت بیشتری برای پرداخت نسیه کالای خریداری شده دارد.
۲ –سرعت وصول مطالبات برای فروشنده از طریق تنزیل اوراق در بازار افزایش می‌یابد.
۳ –فرصت سرمایه‌گذاری جدیدتری برای مدیران صندوقهای سرمایه و باقی سرمایه‌گذاران ایجاد می‌شود.
شایان‌ذکر است که بیشتر خریداران این نوع اوراق، صندوقهای سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت و همچنین سرمایه‌گذارانی هستند که هدف آنها از سرمایه‌گذاری دریافت سود ثابت با حداقل ریسک است.
سخن آخر:
در سیستم بانکداری اسلامی به خرید اوراق و اسناد تجاری به قیمتی کمتر از مبلغ اسمی آن خرید دین می‌گویند. دِین در لغت به معنای وام یا بدهی ای است که در سررسید معینی پرداخت شود. فرایند عملیاتی این اوراق بدین ترتیب است که پس از وقوع فروش نسیه در بورس کالا، فروشنده کالا که دارنده مطالبات است به‌عنوان ناشر اوراق خرید دین اقدام به انتشار این اوراق می‌کند. و سرمایه‌گذاران نیز این اوراق را باانگیزه بهره‌گیری از ارزش زمانی پول به تنزیل خریداری می‌کنند.